نقش تخریب پوشش گیاهی و فرسایش ناشی از آن در ایجاد ریزگرد در ایران

ایران از جمله کشورهای با آب و هوای خشک است که در معرض ریزگردها قرار دارد. ریزگرد یا گرد و غبار (dust) که مترادف با یکدیگر به کار برده می­‌شوند، جزء بسیار مهمی از اکوسیستم‌های بیابانی است. این پدیده یکی از پیامدهای فرسایش خاک یعنی فرسایش بادی محسوب می­‌شود و یکی از دلایل عمده ایجاد و تشدید آن بی‌توجهی انسان به توسعه پایدار می‌باشد. ریزگرد عموما مشتمل بر ذرات جامد ریزغبار، رس و مواد عالی با ابعادی برابر با ۲ تا ۱۰ میکرون و یا حتی کوچکتر بوده که به دلیل وزن کم با بادهای نه چندان شدید به حرکت درآمده و آلودگی‌های فرامنطقه‌ای بسیارگسترده‌ای به وجود می‌آورند. (مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۳۹۴: ۳۲)

اکنون بیش از ۲۰ استان کشور درگیر این پدیده است و  بر اساس آخرین اظهار نظرها رییس جمهور، میزان منشاء خارجیریزگردها را ۸۰ درصد اعلام کرده است. (روزنامه شرق،۱۳/۴/۱۳۹۶). گرچه این رقم قسمت عمده‌ای از ریزگردها را در برمی­گیرد؛ اما نباید از ریزگردهای با منشا داخلی غافل ماند. عوامل متعددی همچون خشکسالی، خشک شدن تالابها و دریاچه­ها، انحراف آب رودخانه‌ها و … عامل ایجاد ریزگردها هستند. اما سوالی که در اینجا مطرح است این است که تخریب پوشش گیاهی و فرسایش ناشی از آن در داخل کشور چه تاثیری در افزایش ریزگردها داشته است؟

در پژوهشی که در سال ۱۹۹۶ توسط تگان [۱]و همکارانش منتشر شد، آنها اعلام کردند که ۳۰ تا ۷۰ درصد از کل گرد و غبارهای جوی از خاکهایی است که تحت تاثیر کشت و زرع، جنگل­زدایی، فرسایش و تغییرات در پوشش گیاهی به دلیل خشکسالی تخریب شده‌اند. (Tegan & others, 1996: 419-422) کشور ما نیز از این امر مستثنی نیست و چه بسا شرایط نامناسب‌تری دارد. یکی از جدی­ترین معضلات و مخاطرات در بخش خاک در کشور، فرسایش است که بر اساس گزارش‌های موجود که از دهه ۱۳۳۰ تا ۱۳۹۲ مورد بررسی قرار گرفته، روندی افزایشی داشته است. بیش از ۸۰ درصد از تولیدات خام در عصر فعلی، بدون واسطه و یا با واسطه از خاک به دست می­آید و از همین رو، بخش‌های کشاورزی، دامپروری، جنگلداری، و صنایع غذایی به صورت مستقیم و دهها بخش صنعتی به صورت غیر مستقیم فعالیت‌های خود را مدیون فرایندهایی هستند که در محیط خاک صورت می‌گیرد. فرسایش[۲] فرایندی است که طی آن، ذرات خاک از بستر خود جدا شده و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکانی دیگر حمل می‌شود. (شایان و دیگران، ۱۳۹۱: ۱۱). از عوامل مهم فرسایش، فرسایش بادی می‌باشد و عاملی که نقش تسریع کننده فرسایش خاک را دارد، از بین رفتن پوشش گیاهی و جنگلی است.

میزان فرسایش خاک در ایران، ۷/۱۶ تن در هکتار است و سرعت رشد و شتاب گسترش فرسایش خاک در کشور ما ۶ برابر استاندارد جهانی است. (کاویانی­راد، ۱۳۸۹: ۴۹) بر اساس برآوردها فرسایش خاک در سال ۱۳۸۵ حدود ۵ میلیارد تن برآورد شده است. (مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۳۹۴: ۴۶) این در حالی است که در کل دنیا میزان فرسایش ناشی از فعالیت‌های انسانی حدود ۷۵ میلیارد تن برآورد می‌شود.(همان)

اثرات فرسایش خاک به دو صورت محلی و برون محلی است که از جمله اثرات برون محلی آن پراکنش ریزگردهای پایدار در هوا می‌باشد. از جمله عواملی که فرسایش خاک را شدت بخشیده و در نتیجه آن افزایش ریزگردها را در پی دارد می­توان به موارد زیر اشاره کرد:

 الف) تخریب و از بین رفتن پوشش گیاهی

ب)  کشاورزی نادرست

ج) چرای مفرط دام و ساخت و ساز (ذکایی، ۱۳۹۴: ۴۱-۳۶). که در این بین تخریب پوشش گیاهی و چرای دام‌ها مورد نظر ماست.

 مهمترین منابع پوشش گیاهی که نقش اصلی را در حفاظت خاک دارند، پوشش گیاهی جنگلی است. در سال‌های گذشته به رغم گسترش سطح کاشت درختان مختلف، شیوه غلط بهره‌برداری از اراضی و جنگل‌ها موجب انهدام بخش وسیعی از پوشش گیاهی شده است. جنگل نشینان، روستانشینان و عشایر به لحاظ شیوه موقعیتی خود به منابع جنگلی وابسته‌اند و بسیاری از مایحتاج خود را ازجمله سوخت را از این منبع تامین می‌کنند. مطالعات نشان می­دهد بجز جنگل‌های شمال، سالانه از جنگل‌ها و مراتع سایر نقاط ۷/۱۰ میلیون متر مکعب چوب و ۳۵ هزار تن بوته مصرف سوخت و تامین انرژی غیر مجاز صورت می‌گیرد(متصدی­زرندی و ببران، ۱۳۸۷: ۱۰۵). بهره‌برداری بی­رویه و استفاده نادرست از جنگل‌ها سبب شده مساحت جنگل‌های طبیعی از ۲/۱۴ میلیون هکتار در ۱۳۸۳ به ۳/۱۳ میلیون هکتار در سال ۱۳۹۲برسد(همان: ۳۶). بجز این بهره‌برداری غیر اصولی، می‌­توان به تخریب جنگل‌های تنک بویژه جنگلهای زاگرس اشاره کرد، که با  انگیزه کشت و گسترش اراضی صورت می‌گیرد.

از دیگر منابع مهم پوشش گیاهی مراتع هستند که از بین رفتن آنها منجر به فرسایش خاک می‌شود. مرتع به اراضی دایر و بایری گفته می‌شود که رستنی ها در آن به حالت طبیعی رشد می‌کنند. ۲۵ درصد ارزش هر هکتار مرتع مربوط به تولید علوفه و ۷۵ درصد آن مربوط به ارزش‌های محیط زیستی از جمله حفاظت از منابع آب و خاک است. بنابراین حفظ و احیاء مراتع بیش از آنکه از دیدگاه تعلیف دام دارای اهمیت باشد از نظر زیست محیطی ارزشمند است. طبق برآوردها سطح مراتع کشور( شامل مراتع متراکم، نیمه متراکم و کم تراکم) از حدود ۸۶ میلیون هکتار در سال ۱۳۸۳ به ۸۴ میلیون در سال ۱۳۹۲ رسیده است. (همان: ۳۷)

وجود تعداد زیاد دام در کشور وضعیت مراتع را در شرایط نامساعدی قرار داده و نشان از عدم توازن دام‌ها و مراتع است. تعداد واحد دام در مراتع و جنگل‌ها از سال ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۲ تقریبا از رشد ۲۷ درصدی برخوردار بوده است(همان: ۳۹).  در حال حاضر حدود ۱۵۰ میلیون واحد دامی از مراتع تغذیه می­کنند، در حالیکه ظرفیت برد مراتع کشور برای ۴۰ میلیون واحد دامی توانایی دارد. (مجمع تشخیص مصلحت نظام، ۱۳۹۴: ۴۶) پیامد این پدیده، فرسایش شدید خاک در کشور است. چرای بیش از حد دام‌ها در مراتع و چراگاه‌های یکسان موجب از بین رفتن علفزارها و سایر پوشش‌های گیاهی شده است که موجب حفظ و ثبات خاک می‌شوند.

 این افزایش تعداد دام‌ها به همراه بهره‌برداری و تخریب جنگل­ها و مراتع برای توسعه روستایی، شهری و صنعتی به صورت اقتضایی و بدون در نظر گرفتن استعداد و پتانسیل، موجب تخریب اراضی، کاهش پوشش گیاهی و نفوذپذیری آب در خاک، افزایش خشکسالی­‌ها و فرسایش می‌­شود که از نتایج آن افزایش ریزگرد می­باشد.

به نظر می‌رسد توجه به موضوع ریزگردها و عوامل تشدید کننده آن که در سیاست‌های کلی محیط زیست نیز به آن اشاره شده می‌تواند در کاهش اثرات مخرب آن تأثیرگذار باشد. موضوع خاک و ریزگردها بعد از ابلاغ سیاست‌های کلی «محیط زیست” توسط مقام معظم رهبری، در دستور کار دستگاه‌های سیاست‌گزار قرار گرفت مهمترین این سیاست‌ها بند ۷ می‌باشد که در آن بر مدیریت تغییرات اقلیم و مقابله با تهدیدات زیست‌محیطی نظیر بیابان‌زایی، گرد و غبار به‌ویژه ریزگردها، خشکسالی و عوامل سرایت‌دهنده‌ی میکروبی و رادیواکتیو و توسعه‌ی آینده‌نگری و شناخت پدیده‌های نوظهور زیست‌محیطی و مدیریت آن تأکید شده است. از این رو نهادهای متولی باید در برنامه­ریزی‌های خود تلاش بیشتری جهت حفظ پوشش گیاهی و منابع خاک نمایند تا عوامل داخلی ایجاد ریزگردها را کنترل نمایند.

منابع:

– ذکایی، محمد، خلاصه گزارش وضعیت محیط زیست ایران ۹۲- ۱۳۸۳، سازمان حفاظت محیط زیست، شهریور ۱۳۹۴.  

– شایان، سیاوش و شهرام امیری و غلامرضا زارع، “فرسایش خندقی”، رشد آموزش جغرافیا، دوره بیست و هفتم، شماره ۲، زمستان ۱۳۹۱.

– کاویانی راد، مراد،”تحلیل فضایی مخاطرات محیطی و بحرانهاي بوم­شناسی در ایران”، فصلنامه مطالعات راهبردي، سال سیزدهم، شماره دوم، شماره مسلسل ۴۸، تابستان ۱۳۸۹.

– متصدی زرندی، سعید و صدیقه ببران،” راهبردهای بخش محیط زیست جهت نیل به اهداف سند چشم­انداز بیست ساله کشور”، فصلنامه راهبرد، سال شانزدهم، شماره ۴۸، تابستان ۱۳۸۷.

– مجمع تشخیص مصلحت نظام،” وضعیت موجود محیط زیست ایران، جهان و منطقه”، فصلنامه سیاست کلان، سال چهارم، شماره پنجم، پاییز ۱۳۹۴. 

– روزنامه شرق،”انتقاد روحانی از سدسازی در تركيه و افغانستان” ، شماره ۲۹۰۲، ۱۳/۴/۹۶.

– Tegen, Ina; Lacis, Andrew A.; Fung, Inez,” The influence on climate forcing of mineral aerosols from disturbed soils”,  Nature, Volume 380, Issue 6573, pp. 419-422 (1996).

[۱] .Tegan

[۲] – erosion

نویسنده: رستم بهرامی، کارشناس ارشد روابط بین‌الملل